Şerên bibandor dîroka mirovatiyê ava kirine û der barê mêrxasiyê, mêrxasiyê û bihayê aştiyê de gelek dersên giranbiha dane me. Yek ji van şeran Şerê Gallipoli (Gelibolu) bû ku li Tirkiyê niha di dema Şerê Cîhanê yê Yekem de ye. Şerê Galîpolî êdî beşeke girîng a dîroka Tirkiyeyê ye û ji bo dîrokhez û lêgerên serpêhatiyê cihekî populer e.
Şerê Gallipoli di sala 1915-an de wekî beşek ji êrîşek mezintir ji bo kontrolkirina Dardanelles û Deryaya Reş pêk hat. Digel hewildanên Hevalbendan ji bo êrîşeke nişkavî, wan nekarî artêşa Tirk têk bibe û di dawîyê de neçar man ku paşve vekişin. Şer nêzîkî salekê dom kir û ji her du aliyan zêdetirî 100.000 hezar leşkeran jiyana xwe ji dest dan.
Şerê Galîpolî îro sembola aştiyê ye û gelek şervanên ku di parastina welatê xwe de canê xwe dane tîne bîra me. Li Tirkiyeyê gelek cih hene ku meriv biçe seredana wan ku dê bûyer û bandora şer kûrtir têgihiştinê bidin we. Li vir çend balkêşên sereke hene:
- Monument: Abîdeya Ataturk rêberê mezin ê Tirk Mustafa Kemal Ataturk ê ku di kampanya Galîpolî de şer kir û di parastina welêt de rolek girîng lîst, bi bîr tîne. Ew li cîhek xweşik a bi dîmenên deryayê yên balkêş e.
- Anzac Cove: Nîşan û peravê dîrokî ya navdar ku leşkerên Anzac di 1915-an de daketin. Bîrdariya Anzac Cove yek ji bîrdariya herî navdar a nîvgiravê ye û leşkerên Anzac ên ku li vir şer kirine bibîr tîne. Ew li ser deryaya ku Anzacs di sala 1915-an de daketinê ye.
- Çanakaleyê Bîrdariya Şehîdan (Çanakkale Şehitleri Anıtı): Bîrdariya mezin a leşkerên Tirk ên di şerê Galîpoliyê de şehîd bûne bi bîr tîne. Bîrdariya Şehîdên Çanakkaleyê abîdeyeke mezin e ku ji bo leşkerên Tirk ên di şerê Galîpolî de şehîd bûne hatiye veqetandin. Ew li ser girek li jora xendeka Dardanelles rûniştiye û dîmenên balkêş ên derûdora derdorê pêşkêşî dike.
- Bîrdariya Chunuk Bair: Bîranînek ji bo bîranîna Zelandiyên Nû yên ku li vir şer kirin. Bîrdariya Chunuk Bair bîranînek din a girîng a li nîvgiravê ye, ku Zelandiyên Nû yên ku li vir şer kirin bibîr tîne. Li ser girekî ku di dema şer de xwedî girîngiyeke stratejîk bû ye.
- Goristana Lone Pine: Goristana Lone Pine goristanek e ku bermahiyên gelek leşkerên Awustralya û Zelanda Nû yên ku di Şerê Gallipoli de mirine vedihewîne. Bîranîneke herikbar a lehengên van leşkeran û cihê bîranîn û ramanê ye.
- Muzexaneya Şerê Cabatepe: Muzexaneyek piçûk ku ji dîroka Şerê Gallipoli re hatî veqetandin.
- Goristana Peravê: Goristana ku hestiyên gelek leşkerên Brîtanî yên ku di şerê Gallipoli de mirine, tê de ne.
- Helles Memorial: Bîranînek ku leşkerên Brîtanî û Frensî yên ku li vir şer kirine bibîr tîne.
- Sari Bair Range: Cihê stratejîk, di Şerê Gallipoli de rolek girîng lîst.
- Muzeya Dîroka Gallipoli: Yek ji muzexaneyên herî girîng ên li nîvgiravê, Muzeya Dîroka Gallipoli li ser dîroka kampanyaya Gallipoli serpêhatiyek berfireh peyda dike. Ew berhevokek berfireh a belge, wêne, nexşe û berhemên ku bûyerên şer nîşan dide vedihewîne.
- Muzeya Şehîdan a Çanakkaleyê: Muzeya din a girîng a li nîvgiravê, Muzeya Şehîd Çanakkaleyê, qala kampanya Galîpolî û kedkarên leşkerên Tirk dike. Di wê de koleksiyonek esera, belge û wêneyan heye ku têgihîştina tirkan a şer nîşan dide.
- Navenda Mêvanan a Anzac Cove: Navenda Mêvanan a Anzac Cove muzexaneyek piçûk e ku ji Anzac Beach re hatî veqetandin, ku di dema Şerê Gallipoli de rolek girîng lîst. Li vir hûn dikarin li ser bûyerên ku li vir qewimîn, û hem jî bi gelemperî dîroka Korpusa Anzac fêr bibin.
- Goristana Ariburnu: Goristana Ariburnu goristanek şer e ku leşkerên Brîtanî û Frensî yên ku di şerê Gallipoli de mirine bibîr tîne. Li nêzî Anzac Cove-yê ye, ew beşek girîng a çîroka şer e.
- Goristana Nek: Goristana Nek goristanek şer a piçûk e ku leşkerên Awustralya yên ku di êrîşa Hussar a navdar de di dema kampanyaya Gallipoli de mirin, bi bîr tîne.
Van malperan ji ziyaretvanan re nihêrînek li ser dîroka kampanyaya Gallipoli pêşkêşî dikin û rê didin mêvanan ku kedên leşkerên ku li vir şer kirine bi bîr bînin. Serdana Nîvgirava Gallipoli ezmûnek tevger û fersendek bêhempa ye ku meriv li ser dîrok û bûyerên dema şer ên vî şerê girîng têbigihîje.
Şerê Gallipoli
Şerê Gallipoli di dema Şerê Cîhanê yê Yekem de li herêma Dardanelles ya Tirkiyê şerekî mezin bû. Hêzeke hevalbend a Brîtanî, Fransî û Awûstralyayî bi Împaratoriya Osmanî re şer kir da ku Bosforê kontrol bike û deriyên Deryaya Reş û Rûsyayê veke. Şer ji sala 1915 heta 1916 dom kir û bi serkeftina Osmaniyan bi dawî bû.
Lîstikvanên Şerê Gallipoli
Tirkan: Di sala 1915an de di dema kempîna Galîpolî de, Tirk parastvanên welatê xwe bûn li hember êrişên hêzên Hevalbendî ku di nav wan de Brîtanî, Awustralya û Zelandiya Nû hebûn. Di bin fermandariya general Mustafa Kemal (paşê Atatürk) de artêşa Tirk bi lehengî û qehremanî li hember şansên mezin şer kir.
Tevî windahiyên giran jî, di dawiyê de Tirkan ev êrîş pûç kir û welatê xwe bi dest xist. Şerê Galîpolî di dîroka Tirkiyeyê de qonaxeke girîng bû, şahidiya cesaret û biryardariya parêzvanên tirk bû.
Tirk jî li nîvgirava Galîpolî bi rêzek bîr û bîrdariyên ku ji bo şervan û lehengên xwe yên şehîd hatine veqetandin hene. Yek ji van abîdeyan jî Bîrdariya Tirkan e, ku tê de leşkerên Tirk ên leheng ên di şer de şehîd bûne bi bîr tîne.
Her sal di 18ê Adarê de, Tirk ji bo qehremanên xwe yên di şer de şehîd ketine bi rêzdarî bibîr bînin û spasiyên xwe ji bo parastina wan bînin ziman. Şerê Galîpolî di heman demê de hesta neteweyî û serbilindiya tirkan xurtir kir û beşeke bingehîn a çanda wan a dîrokî ye.
- Almanya: Li aliyê Almaniya yê şer, Almanya hevalbenda sereke ya Împaratoriya Osmanî bû. Gelek yekîneyên Alman beşdarî kampanya Gallipoli bûn, di nav wan de Hêzên Deryayî yên Alman ku Bosfor û rojhilata Deryaya Navîn diparêzin. Îro hûn dikarin serdana hin şûnwar û bîranînên li aliyê Alman bikin da ku rola Almanya di şer de baştir fam bikin.
- Brîtanî: Brîtanya Mezin yek ji welatên sereke bû ku di sala 1915 de beşdarî kampanya Gallipoli bû. Li gel hevalbendan, di nav wan de Awustralya û Zelandiya Nû, wan hewl da ku Dardanelles bi dest bixin û tengava kontrol bikin da ku hêzên rûsî zûtir bigihînin rojhilat. Artêşa Îngilîstanê ku general Ian Hamilton fermandariya wê dikir, bi lehengî şer kir, lê ji ber şert û mercên dijwar ên qada şer û parêzvanên Tirk têk çû. Tevî vê yekê jî heta dawiya şer li qada şer man û derbeyên giran xwarin. Îngîlîz jî li Nîvgirava Galîpolî bi navgîn û bîranînên ku ji bo leşkerên xwe yên şehîd hatine veqetandin amade bûn. Yek ji van bîranînan Goristana Lone Pine ye, ku ji bo leşkerên Brîtanî û Avusturalya yên ku di şer de ketine tê veqetandin. Ew ji bo Brîtanî û neviyên wan ên ku dixwazin dîroka bav û kalên xwe bixwînin cîhek girîng e.
- Winston Churchill, paşê serokwezîrê Brîtanyayê, di plansazkirin û pêkanîna kampanyaya Gallipoli de rolek girîng lîst. Wek Xudanê Yekem yê Admiralty, Churchill di dema pevçûnê de berpirsiyarê plansaziya stratejîk û fermandariya fîloya Hevalbend bû. Her çend şer ji bo Hevalbendan têkçûnek hate hesibandin, Churchill ji berpirsiyariya plansaziya xwe dûr neket û encamên kariyera xwe hilda. Digel vê yekê, paşê di dema serokwezîrtiya xwe de ew di pêşengiya Brîtanya di dema Şerê Cîhanê yê Duyemîn de bû.
- Australian: Awustralya neteweya sereke bûn ku beşdarî Kampanya Gallipoli di 1915 de bûn. Bi hevalbendên xwe re, ku di nav wan de Îngîlîz û Zelandiyayên Nû jî hebûn, li dijî parêzvanên tirk şer kirin ku Dardanelles bigirin û tengavê kontrol bikin. Leşkerên Awustralya di bin fermandariya General William Birdwood de bi lehengî şer kirin û di tevahiya pevçûnê de windahiyên giran dan. Lê dîsa jî li qada şer man û heta dawîya şer beşdarî parastinê bûn. Awustralya di heman demê de li Nîvgirava Gallipoli jî bi navgîn û bîranînên ku ji şehîdên xwe re rêz digirin, hebûna xwe heye. Goristana Anzac Cove yek bîranînek weha ye, ku ji leşkerên Avusturalya û Zelanda Nû yên ku di şer de mirine ve hatî veqetandin. Ew ji bo Australya û neviyên wan ên ku dixwazin dîroka bav û kalên xwe lêkolîn bikin cîhek girîng e. Her sal di Roja Anzac de, 25ê Avrêlê, Awustralya lehengên xwe yên şer ên şehîd ketine bi rêzek şahî û merasîmên li Nîvgirava Gallipoli û li seranserê Avusturalya bibîr tînin. Ev roj beşeke girîng a dîrok û çanda Awustralya ye û belgeya qehremanî û qurbanîdana Australya ye.
- New Zelanders: Mîna Awustralyayan, Zelandiya Nû jî lîstikvanên sereke bûn di Kampanya Gallipoli ya 1915an de. Wan li kêleka hevalbendên wek Awustralya û Brîtanî li kêleka parêzvanên Tirk şer kirin ji bo girtina Dardanelles û kontrolkirina Tengava. Artêşa Zelandaya Nû, bi fermandariya General Alexander Godley, bi lehengî şer kir û di tevahiya pevçûnê de windahiyên giran xwar. Lê dîsa jî li qada şer man û heta dawîya şer beşdarî parastinê bûn. Zelandayên Nû jî li Nîvgirava Gallipoli bi navgîniya bîranîn û bîranînên ku ji bo şehîdên xwe rêz digirin, hebûna xwe heye. Yek ji van bîranînan Bîrdariya Chunuk Bair e ku ji bo leşkerên Zelandaya Nû yên ku di şer de ketine hatiye veqetandin. Ew ji bo Zelandiya Nû û dûvên wan ên ku dixwazin dîroka bav û kalên xwe lêkolîn bikin cîhek girîng e. Her sal di 25ê Avrêlê de, Roja Anzac, Zelandiya Nû lehengên xwe yên şer ên şehîd bi rêzek pîrozbahî û merasîmên li Nîvgirava Gallipoli û li seranserê Zelanda Nû bibîr tînin. Roj beşeke girîng a dîrok û çanda Zelandaya Nû ye û şahidiya qehremanî û fedakariya New Zelandiyan e.
- Rûsan: Rûs rasterast beşdarî Kampanya Gallipoli ya 1915 nebûn, lê ew hevalbendên girîng bûn di Şerê Cîhanê yê Yekem de. Rûsya bi Brîtanya, Fransa û welatên din ên Ewropî re bû alî û li dijî Hevalbendan şer kir, di nav wan de Almanya û Avusturya-Macaristan. Tevî ku Rûs rasterast beşdarî kampanya Galîpolî nebûn jî, şerê wan li Eniya Rojhilat bandorek mezin li pêşkeftinên li eniyên din, di nav wan de Galîpolî, kir. Bi tevkariya xwe ya di şer de, Rûsya ji bo azadî û serxwebûnê şer kir û di serkeftina hevalbendan de alîkariyek girîng kir. Îro li Rûsyayê gelek abîdeyên ku qehremantî û qurbaniyên di Şerê Cîhanê yê Yekem de bibîr tînin hene. Her sal di 9ê Gulanê Roja Serkeftinê de, hukûmet û gelê Rûsyayê kesên ku di şer de xizmet kirine bibîr tînin.
Di dema gera xwe de, hûn dikarin li ser Churchill û rola wî ya di kampanya Gallipoli de bêtir fêr bibin bi seredana gelek bîr û bîranînên ku destkeft û kedkarên wî bibîr tînin. Ev dikare ji we re têgihiştinek kûr a girîngiya dîrokî ya Churchill û kariyera wî ya siyasî bide.
Şerê Galîpolî bi gelek beşdarên herdu aliyan re pevçûnek bû. Di nava hevalbendan de Îngilîz, Fransî û Awustralya jî hebûn, Osmanî jî ji aliyê leşkerên Tirk û hevalbendên Alman ve dihatin destekkirin. Her yek ji van lîstikvanan di rêvebirina şer de rolek bêhempa lîst û bandorek girîng li ser encamên wê kir.
Di dema gerê de, hûn dikarin bi serdana bîranîn û bîranînên cihêreng li ser aktorên cûda bêtir fêr bibin, û li ser çîrok û serpêhatiyên kesane yên her leşkeran fêr bibin. Ev yek ji we re mezinahî û berfirehiya pevçûnê têgihiştinek mezin dide we û têgihîştina mêrxasî û fedakariya hemî leşkerên beşdar dide we.
Dema ku hûn riya xwe berbi Nîvgirava Gallipoli ve diçin, çend tişt hene ku divê ji bîr mekin da ku rêwîtiyek bîranînek çêbikin
Li vir çend şîret hene:
- Dema herî baş a serdanê hilbijêrin: Dema herî baş a serdana Nîvgirava Gallipoli bihar an payîz e, dema ku hewa xweş e û dîmen şîn dibe.
- Rêwîtiya xwe ji berê ve plan bikin: Ji bo dîtina hemî dîmenan wextê têra xwe bidin û rêwîtiya xwe pêşwext plan bikin da ku ji bêhêvîbûnê dûr nekevin.
- Cil û pêlavên rehet li xwe bikin ji ber ku dibe ku gihîştina hin cîhan dijwar be.
- Berî ku hûn dest bi rêwîtiya xwe bikin da ku hûn jê baştir têgihiştinek bistînin, li ser dîrok û bûyerên ku bi Şerê Gallipoli re têkildar in fêr bibin.
- Ji bîr nekin ku bi têra xwe av û tava rojê bînin ji ber ku li Tirkiyeyê hewa germ û hişk dibe.
- Bi veguhastina giştî: Ji wir karûbarên otobusê yên birêkûpêk hene ya Stenbolê heta Çanakkaleyê hûn dikarin bi ferîbotekê biçin Gallipoli.
- Serdanek Rêvekirî: Serdanek rêber dikare ji we re bibe alîkar ku hûn herî zêde ji seredana xwe bikar bînin û li ser dîrok û girîngiya Şerê Gallipoli bêtir fêr bibin.
Ez çawa diçim Gallipoli?
Heke hûn dixwazin dîrok û dîmenên Şerê Gallipoli bigerin, gelek vebijarkên veguhastinê hene. Rêbaza herî gelemperî bi otomobîlê ye, ji ber ku ew azadiyê dide we ku hûn bi leza xwe li dîmenan bigerin. Her weha hûn dikarin gerên otobus û taksiyê yên ji Stenbolê veqetînin.
Xercên têketinê û demên vekirinê ji bo Gallipoli, Türkiye
Ketina piraniya seyrangehên li Nîvgirava Gallipoli belaş e. Lêbelê, hin îstîsna hene ku hûn neçar in ku heqê têketinê bidin, wek mînak B. Muzexaneya Şerê Cabatepe.
Balkêşên Nîvgirava Gallipoli bi gelemperî ji sibehê heya êvarê vekirî ne, lê çêtirîn e ku berî serdanê demjimêrên vekirî yên rastîn kontrol bikin ji ber ku ev dikarin li gorî dema salê û şert û mercên hewayê cûda bibin.
Pêdivî ye ku serdanek li Nîvgirava Gallipoli baş were plansaz kirin da ku hûn di demek sînordar de piraniya dîmenan bibînin. Serişteyek baş ev e ku hûn serê sibê zû dest pê bikin û berî ku êvarê vegerin rojek tije bi kêfa dîmenên cihêreng derbas bikin.
10 Pirs û Bersivên Pir Pir Pir Pir Dipirsin Di Derbarê Şerê Gallipoli de Li Tirkiyê: Her tiştê ku divê hûn zanibin
-
Şerê Gallipoli kengî pêk hat?
Şerê Galîpolî di navbera 25ê Nîsana 1915an û 9ê Çileya 1916an de pêk hat.
-
Şerê Galîpolî li ku bû?
Şerê Galîpolî yê li Nîvgirava Galîpolî ya Tirkiyeya Ewropayê pêk hat.
-
Aliyên beşdar kî bûn?
Aliyên ku têde beşdar bûn, hevalbend bûn, ku ji Îngilîz, Fransiz û Awustralya pêk dihat û Osmanî, ku ji aliyê leşkerên Tirk û hevalbendên Alman ve dihatin destekkirin.
-
Çima şerê Gallipoli hate kirin?
Şerê Gallipoli ji bo kontrolkirina Dardanelles û gihîştina Deryaya Reş ji bo alîkariya Rûsyayê di nav şer de hate şer kirin.
-
Fermandarê Hevpeymanan kî bû?
Fermandarê Hevalbendan General Ian Hamilton bû.
-
Serfermandarê Osmaniyan kî bû?
Serfermandarê Osmaniyan Mustafa Kemal Atatürk bû.
-
Encama şer çi bû?
Encama şer têkçûna hevalbendan û serkeftina Osmaniyan bû.
-
Girîngiya şerê Galîpolî ji bo Tirkiyê çi bû?
Şerê Galîpolî ji bo Tirkiyê girîngiyeke mezin bû, ji ber ku wek sembola neteweyî ya serketina li dijî hevpeymanan û parastina serxwebûnê tê dîtin.
-
Girîngiya şerê Gallipoli ji bo Hevalbendan çi bû?
Şerê Gallipoli ji bo Hevalbendan xwedî wateyek kûr bû ji ber ku di encama têkçûna artêşê de bû û jimarek mezin ji leşkeran jiyana xwe ji dest da.
-
Meriv çawa Şerê Gallîpolî bikole?
Meriv dikare bi seredana bîrewer û bîrdariyên cihêreng ên ku şer bi bîr tînin û bi seredana gundên ku ji bo pevçûnê girîng bûn, şerê Galîpolî bigerin.
Bi kurtahî, Nîvgirava Gallipoli fersendek bêhempa pêşkêşî dike ji bo vekolîn û famkirina beşek girîng di dîroka cîhanê de. Ji abîdeyên dîrokî û muzexane bigire heya dîmenên balkêş û şanoyên girîng ên şer, nîvgirava ji bo her kesê ku eleqeya wan bi dîrok û şer re heye, ezmûnên rêwîtiyê yên jibîrnekirî pêşkêşî dike.
